سالروز زلزله بم؛ چه درس‌هایی می‌توانیم از این واقعه تلخ بگیریم؟-بخش دوم
خطـر خمیازه گســل‌ها و ویرانی گسترده بافت فرسوده
پدر گفت: «نعش ملیحه را پای درخت بگذارید.» همه چیز عالی بود. آفتاب با تمام حرارتش هر صبح از پس نخلستان‌های بم بالا می‌آمد و غروب‌هنگام به خواب می‌رفت. زندگی آرامی داشتند تا اینكه چیزی مثل یك پتک سنگین بر قلب روزهای نخلستان كوبیده شد. حشمت‌الله تا آمده بود به خودش بجنبد، زیر یكی از تیرآهن‌‌های سنگین سقف خانه گیر افتاده بود. تنها وقتی جوی باریكی از خون از كنار شقیقه تنها دخترش ملیحه به سمت صورتش كشیده شد، تازه فهمید نخلستان چه فریادی در دل داشته و به‌یک‌باره آن را رها كرده است!
همه اهالی كه جمع شدند، حشمت‌الله در آستانه نخلستان ایستاد و با صدای بلند و با همه قدرتی كه داشت، فریاد زد: «ملیحه را پای درخت خاک كنید. می‌خواهم خواب‌هایش جوانه بزند.»
در پنجم دی ۱۳۸۲ زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۶/۶ ریشتر، شهرستان بم و حوالی آن در ۲۰۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان را به مدت ۱۲ ثانیه لرزاند. بر اساس آمار رسمی تعداد جان‌باختگان این زلزله حدود ۳۰ هزار نفر اعلام شد.
دو دهه از این واقعه گذشته و حالا صحبت اصلی بر سر این است که از این رویداد چه درس‌هایی گرفته‌ایم؟ و در برنامه‌ریزی‌هایمان تا چه حد این دستاوردها را به کار بسته‌ایم؟
خطر خمیازه گسلها و ویرانی آخرالزمانی
یکی از دلایل اینکه در بم این‌قدر ویرانی اتفاق افتاد، این بود که گسل مسبب زلزله دقیقاً از وسط شهر می‌گذشت، به‌عبارت دیگر شهر روی گسل ساخته شده بود. واضح است که هر چه به چشمه انرژی نزدیک شویم نیرویی که وارد می‌شود بیشتر خواهد بود و وقتی که روی چشمه لرزه‌ای یا همان گسلها یا نزدیک آنها ساخت‌وساز می‌کنیم، بدیهی است که خسارت زیادی هم می‌بینیم.
در تهران هم چندین گسل داریم که دقیقاً از وسط شهر یا در حاشیه کناری مثل گسل‌های شمال تهران، ری، نیاوران، لویزان و... می‌گذرند.
استقرار جمعیتی بیش از ۲ میلیون نفر روی گسل تهران بسیار خطرناک است و عمدتاً در ۵۰ سال گذشته این اتفاق رخ داده است و دولت‌ها می‌توانستند مقرراتی را اعمال کنند تا تمرکز جمعیتی در شمال و حاشیه تهران کمتر باشد و جمعیت میلیونی بیش از ۵ میلیون نفر در این منطقه مستقر نشود.
برخی از کارشناسان می‌گویند: در ژاپن نیز تمرکز جمعیتی در مناطقی صورت گرفته است، باید پاسخ بدهیم که این کشور به اندازه ما دارای زمین نیست و از تکنولوژی‌ها و هزینه‌های بسیار زیاد برای بالا بردن تاب‌آوری در برابر زلزله استفاده می‌کنند این در حالی است که در کشورهایی مانند ایران و ترکیه آن اقداماتی که در ژاپن برای ایمنی صورت می‌گیرد رخ نمی‌دهد و هزینه کافی نمی‌شود.
حذف ساختمان‌هایی با مصالح سنگین
اهمیت توجه به سیستم ساخت‌وساز ساختمان‌های گلی، سنگ و گل یا به‌طورکلی ساختمان‌های بنایی یکی دیگر از درس‌های زلزله بم است که هنوز هم به آن توجه کافی نمی‌شود و یا بهتر است بگوییم اصلاً توجهی نمی‌شود.
محمدحسین داروندیان، مهندس ساختمان می‌گوید: «اینها ساختمان‌هایی با آوار سنگین، دیوارهای ضخیم و سقف سنگین هستند. با توجه به تاریخ و جغرافیای بم که به‌هرحال به‌خاطر حالت کویری منطقه دارد، دیوارهای ضخیم هم در تابستان و هم در زمستان عایق مناسبی بودند که مردم را در سرما و گرما محافظت می‌کردند؛ بنابراین در طول تاریخ مردم به مصالح بومی خاک و سنگ روی آوردند، حتی ساختمان‌های دوطبقه هم دیوارهایی از جنس گل داشتند.»
وی ادامه می‌دهد: «این دیوارهای خشت و گل یا سنگ و گل بسیار سنگین هستند، اینها می‌توانند وزن بیشتری تحمل کنند، اما در مقابل تحمل نیروی برش که همان نیروی زلزله است ناتوان هستند؛ یعنی اگر از پهلو به دیوار نیرو وارد شود به‌راحتی فرومی‌ریزد. زلزله هم نیروی افقی دارد، پس وقتی چنین ساختمان‌هایی با چنین ضخامتی وجود دارد، می‌تواند تلفات جانی را بالا ببرد.
این مهندس ساختمان در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «توجه به این قبیل ساختمان‌های نوع گلی، سنگ و گل و خشت و گل با آوار سنگی بسیار مهم است. پس باید درباره تغییر وضعیت چنین ساختمان‌هایی تمهیداتی اندیشید، در غیر این صورت تلفات بسیار بالا خواهد بود. اگر بر زلزله‌های ایران مطالعه کنیم، متوجه می‌شویم که بیش از ۹۵ درصد تلفات زلزله‌ها ناشی از ضعیف بودن ساختمان بوده که اغلب ساختمان‌های بدون اسکلت بودند، به‌ویژه آنهایی که آوار سنگین داشتند، افرادی که زیر آوار ماندند بیشتر افرادی بودند که آوارهای سنگین به روی آنها ریخته شده بود.»
وی در پایان متذکر می‌شود: «قسمت عمده این ساختمان‌ها در روستاها هستند که دارای آوار سنگین‌اند. چنین واحدهایی معمولاً در زلزله‌ها خسارت جنبی بیشتری دارند. در شهرها هم اغلب در بافت‌های فرسوده معضل داریم که مثلاً در شهری مثل تهران حتی در مرکز شهر ساختمان ناایمن داریم!»
زلزله تهران چه بر سر بازار می‌آورد؟
باید تأکید کنم بافت فرسوده حتی بدون رخداد زمین‌لرزه پاشنه آشیل تهران است، چرا که در بافت فرسوده می‌تواند اتفاقاتی مانند پلاسکو در دی‌ماه ۱۳۹۵ رخ دهد. ما مناطقی در تهران مانند بازار داریم که مطالعات نشان می‌دهد که روزانه بین ساعت ۹ تا ۱۴ جمعیتی بین ۱.۵ تا ۳.۵ میلیون نفر در بازار گردش و فعالیت می‌کنند.
یکی از پرتراکم‌ترین مناطق تهران، بازار به شمار می‌رود و اینکه حادثه زلزله چه زمانی رخ دهد؟ شاید بد نباشد به زلزله دوم ترکیه که ساعت ۱۳.۲۴ دقیقه عصر رخ داد، اشاره‌ای کنیم. برخی اوقات ممکن است زلزله‌ها در ساعاتی غیر از شب رخ دهد و کانون زلزله همجوار محل‌هایی باشد که بسیار آسیب‌پذیرترند.
مهدی زارع، رئیس مرکز پیش‌بینی زلزله در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله ضمن بیان مطالب بالا متذکر می‌شود: «بافت‌های فرسوده و تراکم جمعیت و گردش جمعیت در پهنای فرسوده می‌توانند به‌مراتب اتفاقات بعدی را برای ما بدتر کنند، راه چاره این است که با یک نگاه علمی و مرحله‌ای دست به اقداماتی بزنیم تا به‌تدریج میزان ریسک را در تهران کاهش دهیم، با این اقدام می‌توانیم مانع ایجاد ریسک‌های جدید در تهران نیز شویم؛ بنابراین با این مجموعه عملکردها باید مانع اعطای مجوز برای احداث آسمان‌خراش‌های چند طبقه در مناطق بسیار پرتراکم در بافت‌های فرسوده بشویم.»
قبل، حین و بعد از زلزله چه باید کرد؟
زلزله از آن دست اتفاقاتی است که به طور غیرمنتظره و در هر زمانی ممکن است رخ دهد، از همین رو باید از برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات لازم جهت کاهش صدمات احتمالی زمین‌لرزه آگاه بود و آنها را قبل، حین و بعد از شروع زلزله اعمال کرد.
زمین‌لرزه شامل هرگونه لرزش ناگهانی زمین است که در اثر عبور امواج لرزه‌ای از دل صخره‌های زمین ایجاد می‌شود. این امواجِ لرزه‌ای زمانی ایجاد می‌شوند که نوعی انرژی ذخیره‌شده در پوسته زمین به طور ناگهانی آزاد شود؛ معمولاً هنگامی که توده سنگ‌ها به هم فشار می‌آورند، ناگهان می‌شکنند و روی یکدیگر می‌لغزند. تغییرات جوی، دستکاری‌های انسانی در طبیعت و پیشرفت روزافزون فناوری عواملی هستند که در دنیای امروز آسیب‌پذیری جوامع و بروز بلایا را افزایش داده‌اند. آمارهای جهانی از این حوادث و گستره عوارض آنها نشان می‌دهد که اکثر بلایای این‌چنینی اجتناب‌ناپذیر بوده و با تغییراتی در محیط، منابع و جمعیت همراه‌اند و جوامع را نیز به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. اینکه بدانیم صدمات ناشی از زلزله را چطور کنترل کنیم، نقش کلیدی در کاهش آسیب‌های جدی‌تر و مدیریت بحران دارد.
رضا گرشاسب‌پور، عضو امداد و نجات هلال‌احمر که در سال 1382 در زلزله بم حضور داشته به گزارشگر کیهان درباره آمادگی پیش از وقوع زلزله توصیه می‌کند: «مطمئن شوید که یک کپسول آتش‌نشانی، جعبه کمک‌های اولیه، یک رادیو، یک چراغ قوه و باتری‌های اضافی در منزل دارید. سعی کنید کمک‌های اولیه را بیاموزید. نحوه قطع گاز، آب و برق را یاد بگیرید. حتماً با خانواده برنامه‌ریزی کنید که بعد از زلزله، اگر کنار هم نبودید، کجا یکدیگر را ملاقات کنید. اجسام سنگین را در قفسه‌ها و در ارتفاعات نگذارید، چرا که در هنگام وقوع زلزله، امکان سقوطشان وجود دارد. اثاثیه سنگین، کمدها و وسایل را به دیوارها یا زمین متصل کنید یا بچسبانید. در مانورهای زلزله در مدارس یا محل کار خود شرکت کنید تا نحوه مواجهه با این حادثه را یاد بگیرید.»
از وی سؤال می‌کنم: «قبل، حین و بعد از زلزله چه باید کرد؟» این امدادگر صاحب‌تجربه پاسخ می‌دهد: «در وهله نخست خونسردی خود را حفظ کنید. اگر داخل خانه هستید، روبه‌روی دیواری نزدیک مرکز ساختمان قرار گیرید، زیر صندلی‌های سنگین یا میزهای محکم بروید و از پنجره‌ها و درهای خروجی دوری کنید. سر، صورت و گردن خود را به کمک دست‌ها بپوشانید. اگر خارج از منزل هستید، در فضای باز و دور از تیرهای برق یا هر چیزی که امکان سقوط آن وجود دارد، بمانید. از نزدیک شدن به ساختمان‌ها بپرهیزید، زیرا احتمال سقوط اشیا از داخل ساختمان یا ریزش خود ساختمان روی شما وجود دارد. اگر درون اتومبیل هستید، آن را متوقف کنید و تا زمانی که زلزله متوقف شود، داخل ماشین بمانید. از آسانسور استفاده نکنید؛ زیرا احتمال توقف یا سقوط آن وجود دارد و اگر داخل کابین آسانسور هستید، با اولین توقف از داخل آن خارج شوید.»
و اما سؤال اساسی این است که بعد از زلزله چه کنیم؟ گرشاسب پور توضیح می‌دهد: «اگر خود و اطرافیان‌تان صدمه‌ای دیده‌اید، تا زمان رسیدن نیروهای امدادی بهتر است با ارائه کمک‌های اولیه از بدتر شدن شرایط جلوگیری کنید. اگر فردی خونریزی دارد، مستقیماً روی زخم فشار وارد کنید، برای این کار از گاز استریل یا پارچه تمیز استفاده کنید. اگر فردی نفس نمی‌کشد، احیای قلبی ریوی را انجام دهید. سعی نکنید افرادی که به‌شدت صدمه دیده‌اند را جابه‌جا کنید، مگر اینکه در معرض آسیب بیشتری باشند. برای گرم نگه داشتن، افراد مجروح را با پتو بپوشانید.
لوله‌های آب، گاز و سیم‌کشی برق را بررسی کنید و در صورت مشاهده هرگونه آسیب‌دیدگی، شیرهای اصلی را ببندید و جریان برق را قطع کنید. اگر بوی گاز را در فضا حس کردید، تمام پنجره‌ها و درها را باز کنید، ترجیحاً محل را ترک کنید و به آتش‌نشانی گزارش دهید.
برای دریافت اخبار از رادیو استفاده کنید. از ساختمان‌های آسیب‌دیده دوری کنید. مراقب شیشه‌های شکسته و آوارهای ریخته بر زمین باشید. چکمه یا یک کفش مقاوم بپوشید تا پاهایتان صدمه نبیند. اگر در مدرسه یا محل کار هستید، برنامه یا دستورالعمل‌های اضطراری را دنبال کنید. احتمال پس‌لرزه وجود دارد، خونسردی خود را حفظ کنید و آمادگی لازم برای کنترل شرایط را داشته باشید.»